Tənqidi düşüncə, insanın mədəni, intellektual və mənəvi inkişafında əhəmiyyətli bir rol oynayan mədəniyyət və fəlsəfədir. Bu düşüncənin əsasında, mənəvi azadlıq, objektivlik və müzakirəni dəstəkləyən bir məntiq yatır. Bu bloq yazısında, tənqidi düşüncənin fikirlərin qüvvətinə necə təsir etdiyini, mədəni dünyamızda necə bir yer tutduğunu və onun əhəmiyyətini müzakirə edəcəyik.
Tənqidi düşüncəni daha yaxşı vizuallaşdırmaq üçün tövsiyə edəcəyim film “12 əsəbi adam” filmidir. “12 Əsəbi Adam” (İngilis dilində “12 Angry Men”) filmi, Sidney Lumet tərəfindən rejissorluğu edilmiş və Reginald Rose tərəfindən yazılmış klassik bir Amerika filmdir.
Filmə əsasən bir yeniyetmə doğma atasının qətlində təqsirləndirilir. Əgər məhkəmə onun əleyhinə qərar versə, onu ən ağır cəza – ölüm cəzası gözləyir. Gərgin məhkəmə prosesinə əsasən son qərarı 12 nəfərdən ibarət andlı münsif verməlidir. Prosesin əvvəlində yalnız bir münsif yeniyetmənin ata qatili olmadığına inanır. Günahkar hesab edənlərin sayı isə 11 idi. Filmin gedişatı zamanı münsiflərin fikirləri 180 dərəcə dəyişir və 12:0 gəncin lehinə səs verilir. Bəli, gənc sərbəst qalır. İlk başda əsas 2 sual insanı düşündürməyə sövq edir:
- Bir nəfər 11 nəfərin fikrinə necə təsir etdi?
- 11 nəfər 1 nəfərin fikri ilə necə razılaşdı?
Bu sualın cavabının altında bir neçə mühüm məqam var, gəlin incələyək
Ətraflı Fikirlərin Müzakirəsi: Birinci juri üzvü, digər juri üzvləri ilə ətraflı bir müzakirə aparmağa nail olur. O, məsələni təhlil edərək, ətraflı fikirləri təqdim edir və müzakirəyə açır. Bu, tənqidi təfəkkürün əsas prinsiplərindən biridir – məsələləri analiz etmək və fərqli perspektivlərdən nəticələr almaq.
Faktların Yenidən Dəyərləndirilməsi: Birinci juri üzvü, digər juri üzvləri ilə birlikdə məhkəmədən gələn faktları yenidən dəyərləndirir. O, şübhəli cinayətin ətraflı analizini edir və məhkəmədən gələn dəlillər və müşahidələri əsaslandıraraq şahidlərin ifadələrini dəyişdirir.
Empatiya: Birinci juri üzvü, digər juri üzvləri ilə empatiya qurur. O, onların müdafiə etdikləri fikirləri anlamağa cəhd edir və müzakirə zamanı onları məsləhət görür.
Bütün bu məqamlar, birinci juri üzvünün tənqidi təfəkkürün gücünü və əhəmiyyətini göstərir. O, digər juri üzvlərinin fikirlərini dəyişdirməyə nail olur və cinayət məsələsinin doğruluğunu yenidən dəyərləndirir. Bu, filmdə tənqidi təfəkkürün hər kəsin mövcud olması və mövzunu daha ətraflı təhlil etmənin əhəmiyyətini vurğulayan güclü bir mesajdır.
Tənqidi təfəkkür haqqında deyilən rəvayətlər:
- Tənqidi təfəkkür yalnız akademik insanlar üçündür. Tənqidi təfəkkür, hər kəsin istifadə edə biləcəyi bir prosesdir. Hər kəs fikirləri müzakirə edə, onları analiz edə və daha dərin bir anlayış əldə etmək üçün tənqidi təfəkkürü tətbiq edə bilər.
- Tənqidi təfəkkür sadəcə problemli və ya kontroversial mövzular üçündür. Tənqidi təfəkkür, hər hansısa bir məsələni həll etmək üçün istifadə olunan bir aləmdir, lakin sadəcə problemli məsələlərlə məhdud deyil. Hər gün həyatımızda qarşılaşdığımız hər hansısa bir məsələni təhlil etmək və müzakirə etmək üçün tənqidi təfəkkür istifadə edə bilərik.
- Tənqidi təfəkkür, bir fikri müzakirə edərkən sərbəst fikirlərə mane olur. Əksinə, tənqidi təfəkkür, sərbəst fikirləri və müzakirəni dəstəkləyir. Bu proses, fikirlərin dərinliyini artırmaq və daha yaxşı nəticələr əldə etmək üçün istifadə olunur.
- Tənqidi təfəkkür, sadəcə bir fikri tənqid etməkdir. Tənqidi təfəkkür, həm də müxtəlif fikirləri müzakirə edərək, fikirlərin dərinliyini və mənasını anlamaq, yeni ideyalar yaratmaq və mövzunu daha geniş bir perspektivdə anlamaq deməkdir.
Bu yanlış fikirlər, tənqidi təfəkkürün əsl mahiyyətini və əhəmiyyətini anlamağımıza mane olur. Tənqidi təfəkkür, fikirlərin yaradıcı və produktiv bir şəkildə müzakirə edilməsinə və məsələlərin daha dərin bir şəkildə anlaşılmasına kömək edir.
“Problem yaranandan əvvəl onu daha dərin bir şəkildə başa düşməyə cəhd edən insan, daha çox tənqidi təfəkkür edir.” – Albert Einstein